Eskiden Oynanan “Dönen Tahta Oyuncak”: Topaç
Image
Image
Image
Çocukluk hatıralarımız arasında yer alan, el yapımı, basit — ama bir o kadar da büyülü — bir oyuncak vardı: topaç. Yere bırakılır, bir sicim çekilir; tahta gövde kendi etrafında döner, dengede kalır, sonra sarsılır ve düşerdi. Küçük bir objeyle “dönme hareketi” yapan bu oyuncak, yalnızca eğlence değildi, aynı zamanda eski zamanlarda çocukluğun, kültürün ve toplumsal yaşamın bir parçasıydı.
Tarihin Derinliklerinden Geliyor: Topaçın Kökeni
Dönen oyuncaklar insanlık tarihi kadar eski. Arkeologlar, günümüzde bile dünyada birçok antik medeniyetten kalma dönel oyuncak kalıntılarına rastlamış durumda. Örneğin, yaklaşık M.Ö. 35. yüzyıla (yaklaşık 5500 yıl öncesine) tarihlenen bir topaç, Mezopotamya topraklarında bulunmuş. ([stemjet.com][1])
Ayrıca, taştan ya da kilden yapılan toplar kadar, malzeme olarak tahta da çok tercih edilmiş. Kolay işlenebilirliği, doğallığı ve erişilebilirliği sayesinde, tahta topaç birçok kültürde çocukların oyun dünyasının ayrılmaz bir parçası olmuş. ([The Carrom Company][2])
Antik Mısır, Mezopotamya, Roma, Yunan, Hindistan ve Asya’nın diğer bölgelerinde topaçın farklı versiyonları kullanılmış. Aynı dönme mantığı, farklı kültürlerde benzer oyuncakların ortaya çıkmasını sağlamış. ([Vikipedi][3])
Topaçın Osmanlı ve Türk Toplumundaki Yeri
Topaç, sadece antik medeniyetlerde değil; orta çağdan itibaren de özellikle insan eliyle işlenen oyuncak malzemeleri içinde yer aldı. Örneğin, Osmanlı döneminde — özellikle de geçmişte — tahta oyuncaklar, sepette satılan ya da mahalle aralarında ticaret gören bir ürün grubuydu. ([Vikipedi][4])
Tahta arabalar, bez bebekler, misketler ve topaç gibi oyuncaklar; çocukların hem el becerilerini — belki de ailece yapılan el işlerini — hem de hayal gücünü geliştirirdi. ([Yandex][5])
Günümüzde nostaljik olarak anılan “topaç” aslında uzun bir geçmişin, kuşaktan kuşağa aktarılan bir geleneğin temsilcisiydi.
Nasıl Çalışır? Fizik ve Oyun Tekniği
Topaç, genellikle tahta gövde ve alt kısmında sivri uç ya da metal uç ile hazırlanır. Oyuncak, parmakla çevrilerek ya da gövdesine sarılan bir ip çekilerek dönüşe başlatılır. Bu basit mekanik sayesinde, gövde kendi etrafında döner ve belirli bir süre dengede kalabilir. Bu özellik — açısal momentumun korunması ve sürtünme-dönme dengesi — topacın sihrini oluşturur. ([Vikipedi][3])
Birçok kültürde, amaç yalnızca dönmesini sağlamak değil; “en uzun süre dönen top” ya da “en dengeli spin” gibi oyunlar geliştirilmiş. Bu, topaçın hem bireysel eğlence hem de yarışma unsuru taşıyan bir oyuncak haline gelmesini sağlamış. ([The Carrom Company][2])
Günümüzde Durum: Nostalji mi, Kültürel Miras mı?
Çağımızda plastik, elektronik oyuncaklar, dijital oyunlar ve modern üretim teknikleri ile klasik tahta topaçlar gittikçe geri plâna düştü. ([Diriliş Postası][6])
Ancak bazı çevrelerde — özellikle geleneksel oyuncaklar, yerel el sanatları ve kültürel miras odaklı gruplarda — topaç ve benzeri oyuncaklara yeniden ilgi artıyor. Bu bağlamda, topaç hem geçmişle kurulan bir bağ, hem de “yavaş, sade ve elle yapılan” oyuncak kültürünün yeniden değer kazanması için ideal.
Akademik bağlamda da, oyun kültürünün tarihi, çocukluğun toplumsal evrimi ve oyuncakların malzeme/ üretim değişimi üzerine tartışmalar sürüyor. Günümüzde, toplumsal yapı, çocuk eğitimi ve tüketim kültürünün oyuncaklar üzerinden nasıl şekillendiği araştırılıyor. Bu tartışmalarda, topaç gibi geleneksel oyuncaklar — plastik ve elektronik oyuncaklara kıyasla — zaman, üretim ve değer kavramlarının farklı yorumlanabileceği bir odak haline geliyor.
Sonuç
Topaç, üzerinde az düşünülmüş görünse de — aslında insanlık tarihinin ve kültürün küçük, tahta bir aynası. Binlerce yıl önce çocukların ellerinde başlayıp günümüze kadar ulaşmış; her dönemde farklı toplumlarda var olmuş. Günümüzde çoğu yerde unutulmuş olabilir; ama topaç, geçmişle bağ kurmamızı sağlayan, el emeği, sadelik ve oyunun temel zevkiyle harmanlanmış bir miras.
Eğer isterseniz, topaçın dünyadaki farklı versiyonlarını — Japonya’dan Latin Amerika’ya — inceleyen bir yazı da hazırlayabilirim.
[1]: “History of the Spinning Top – STEMjet”
[2]: “Spinning Tops: A History – carrom.com”
[3]: “Spinning top”
[4]: “Oyuncak – Vikipedi”
[5]: “Türkiye’de Oyuncak Tarihi ve Değişimi – Yandex”
[6]: “Çocuklar eskiden hangi oyuncaklarla oynuyordu? Yeni nesil oyuncaklar nasıl?”